Οι επιπτώσεις στον άνθρωπο

Η ιονίζουσα ακτινοβολία επηρεάζει τα άτομα μέσα στα κύτταρα και να βλάψει το γενετικό τους υλικό (DNA). Τα κύτταρα στο σώμα μας είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά για την αποκατάσταση αυτής της βλάβης. Ωστόσο, εάν η βλάβη δεν αποκατασταθεί όπως πρέπει τότε ένα κύτταρο μπορεί να πεθάνει, ή να μετατραπεί σε καρκινικό.

Η έκθεση σε πολύ υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας, όπως το να βρίσκεται κανείς κοντά σε μια ατομική έκρηξη όπως εκείνη του Τσέρνομπιλ, μπορεί να προκαλέσει οξείες επιπτώσεις στην υγεία, όπως κάψιμο του δέρματος και σύνδρομο οξείας ακτινοβολίας ονομάζεται και “ασθένεια ραδιενέργειας”). Άλλες ασθένειες που μπορεί να εμφανιστούν είναι οι καρδιαγγειακές και ο καρκίνος.

Οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας

Ένα πολύ υψηλό επίπεδο έκθεσης σε ακτινοβολία μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα όπως ναυτία και έμετο μέσα σε λίγες ώρες. Κάποιες φορές μπορεί να οδηγήσει ακόμα και μέσα σε λίγες ώρες ή μέρες. Αυτό είναι γνωστό ως οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας, η αλλιώς "ασθένεια ραδιενέργειας".

Απαιτείται η έκθεση σε πολύ υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας για να προκαλέσει οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας, τουλάχιστον πάνω από 75rad (διεθνής μονάδα που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της ακτινοβολίας που απορροφάται από ένα αντικείμενο ή άτομο). Αυτό το επίπεδο ραδιενέργειας είναι να δέχεται ένας άνθρωπος την ακτινοβολία από 18.000 ακτινογραφίες θώρακος.

Ραδιενέργεια και καρκίνος

Η έκθεση σε χαμηλά επίπεδα ακτινοβολίας δεν προκαλεί άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, ωστόσο, μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για μελλοντική ανάπτυξη καρκίνου. Μελέτες που παρακολούθησαν μεγάλο αριθμό ατόμων που εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια, συμπεριλαμβανομένων επιζώντων ατομικής βόμβας και εργαζομένων κοντά σε πυρηνική ενέργεια δείχνουν ότι η έκθεση στην ακτινοβολία αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου.

Ο κίνδυνος αυξάνεται ανάλογα με την δόση ραδιενέργειας που δέχεται ο οργανισμός: όσο μεγαλύτερη είναι η δόση, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος. Αντίθετα, ο κίνδυνος καρκίνου μειώνεται καθώς μειώνεται η δόση: όσο χαμηλότερη είναι η δόση, τόσο μικρότερος είναι ο κίνδυνος. Σύμφωνα με τους ειδικούς, η έκθεση ενός ανθρώπου σε ραδιενέργεια επιπέδου 5-10 rem (5.000-10.000 millirem ή 50-100 millisieverts) συνήθως δεν έχει επιβλαβείς συνέπειες στην υγεία, γιατί η ακτινοβολία κάτω από αυτά τα επίπεδα συνεισφέρει ελάχιστα στο γενικό κίνδυνο καρκίνου.

Εισπνοή ραδιενεργών σωματιδίων και κατάποση μολυσμένων με ραδιενέργεια τροφών

Η εισπνοή ή κατάποση ραδιενεργών υλικών παρέχει την πηγή ακτινοβολίας απευθείας στα κύτταρα, αυξάνοντας τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου στους ιστούς στους οποίους συσσωρεύονται.

Το ραδιενεργό ιώδιο (ιωδίου-131), που εισήχθη στην ατμόσφαιρα από την έκρηξη του Τσερνόμπιλ το 1986 προκάλεσε μεγάλο αριθμό περιπτώσεων καρκίνου του θυρεοειδούς σε άτομα που έπιναν μολυσμένο γάλα, καθώς απελευθερώθηκε σε νέφη ραδιενεργών υλικών μετά την έκρηξη. Το ιώδιο (ένα υποπροϊόν των αντιδράσεων πυρηνικής σχάσης) “προσγειώθηκε” στα χωράφια, όπου το κατανάλωσαν αγελάδες από την μολυσμένη βλάστηση.

Ραδιενεργό ιώδιο, καίσιο και στρόντιο

Το ιώδιο είναι απαραίτητο για την κανονική λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα. Με την ιδιότητά του να προσελκύει ιώδιο, ο θυρεοειδής αδένας λαμβάνει μια συμπυκνωμένη δόση ιωδίου-131, όταν ο άνθρωπος πιει μολυσμένο νερό, γάλα κλπ. Ευτυχώς, ο καρκίνος του θυρεοειδούς μπορεί να θεραπευτεί με αφαίρεση του αδένα, αν και αυτό συνοδεύεται μετά με δια βίου θεραπεία με ορμονικά συμπληρώματα. Με χρόνο ημίσειας ζωής μόλις οκτώ ημερών, το επίπεδο ραδιενεργού ιωδίου μειώθηκε γρήγορα μετά το ατύχημα του Τσέρνομπιλ, οπότε ο κίνδυνος έκθεσης μειώθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες από την καταστροφή.

Από την άλλη όμως δεν συνέβη το ίδιο με το ραδιενεργό ισότοπο καίσιο-137 (caesium-137), το οποίο έχει χρόνο ημίσειας ζωής 30 ετών. Το καίσιο είναι πολύ διαλυτό στο νερό, οπότε όταν εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος μέσω μολυσμένων τροφίμων, ή νερού καταλήγει να εξαπλώνεται σε ολόκληρο το σώμα και να συσσωρεύεται κυρίως στον μυϊκό ιστό. Έτσι, το ανοσοποιητικό σύστημα καταλήγει να επιτεθεί σε αυτούς τους ιστούς, αλλά χρειάζονται τρεις μήνες για να μειωθεί το ήμισυ του καισίου στους μυς. Εν τέλει η μακροχρόνια έκθεση σε ακτινοβολία “βήτα” και “γάμμα” αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης καρκίνου σε αυτούς τους ιστούς.

Με ένα χρόνο ημίσειας ζωής 29 ετών, το στρόντιο-90 (strontium-90) συνοδεύει το καίσιο-137 ως μακροχρόνια πηγή βλαβερής ακτινοβολίας μετά από πυρηνικά ατυχήματα. Το στρόντιο είναι χημικά “μοιάζει” με το ασβέστιο, οπότε αν καταναλώσετε τροφή που έχει μολυνθεί με ραδιενεργά ισότοπα στροντίου (όπως το στρόντιο-90), καταλήγει εκεί όπου θα ήταν κανονικά το ασβέστιο, δηλαδή κυρίως στα οστά...

Στους ενήλικες, το στρόντιο συσσωρεύεται κυρίως στην επιφάνεια των οστών, αλλά στα παιδιά μπορεί να ενσωματωθεί στο ίδιο το αναπτυσσόμενο οστό. Η βήτα ακτινοβολία που εκπέμπεται καθώς τα ραδιενεργά άτομα αποσυντίθενται σε πιο σταθερές μορφές και έτσι μπορεί να βλάψει το μυελό των οστών και να οδηγήσει σε καρκίνο των οστών.

Τα κύτταρα που επηρεάζονται περισσότερο

Τα κύτταρα και τα όργανα που επηρεάζονται περισσότερο είναι εκείνα που αναπαράγονται ενεργά. Αυτό συμβαίνει γιατί το DNA είναι πιο εκτεθειμένο όταν το κύτταρο βρίσκεται στη διαδικασία διαίρεσης. Τα κύτταρα του αίματος έχουν τον υψηλότερο ρυθμό ανακύκλωσης στο σώμα μας, έτσι ο ιστός όπου παράγονται, δηλαδή τα ταχέως διαιρούμενα κύτταρα του μυελού των οστών είναι ο πλέον ευαίσθητος σε ακτινοβολία.

Η βλάβη του μυελού των οστών σε υψηλές δόσεις ραδιενέργειας (και η πλήρης καταστροφή του σε πολύ υψηλές δόσεις) βλάπτει το ανοσοποιητικό μας σύστημα, επειδή ο οργανισμός χάνει την ικανότητα να παράγει λευκά αιμοσφαίρια. Η μακροχρόνια έκθεση σε χαμηλότερες δόσεις μπορεί να οδηγήσει σε καρκινικές μεταλλάξεις του DNA στον μυελό των οστών, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε λευχαιμία (καρκίνος του αίματος) σε άτομα που εκτίθενται σταθερά σε ραδιενέργεια.

Τα κύτταρα στο πεπτικό σύστημα είναι επίσης ταχέως διαιρούμενα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη φυσική και χημική επίθεση της πέψης του φαγητού. Η γαστρεντερική βλάβη συμβάλλει στα συμπτώματα του οξέος συνδρόμου ακτινοβολίας σε άτομα που εκτίθενται σε υψηλές δόσεις ραδιενέργειας.

Σημειώνεται επίσης ότι η ανάπτυξη των εμβρύων είναι, φυσικά πολύ ευαίσθητη στην ακτινοβολία, ενώ τα πιο αργά διαιρούμενα κύτταρα, όπως εκείνα στους μυς και τα νεύρα, είναι πολύ λιγότερο ευαίσθητα.

Και εκείνα στους υγιείς ιστούς και όργανα δεν είναι τα μόνα κύτταρα που αναπαράγονται τακτικά. Οι καρκινικοί όγκοι είναι κυριολεκτικά μπάλες κυττάρων που διαιρούνται εκτός ελέγχου, γι' αυτό και η θεραπεία με ραδιενεργή ακτινοβολία μπορεί να είναι αποτελεσματική στην καταστροφή τους.

Η καλή παροχή αίματος, επίσης βοηθάει, επειδή η ακτινοβολία αλληλεπιδρά με το διαλυμένο οξυγόνο στο αίμα. Αυτό οδηγεί στην παραγωγή ελεύθερων ριζών που προσβάλλουν τα κοντινά κύτταρα, ενισχύοντας την επίδραση της ακτινοβολίας.

Τι έγινε στο Τσερνόμπιλ - Τι θα μπορούσε να αποφευχθεί

Σύμφωνα με επίσημες αναφορές, 31 άτομα πέθαναν αμέσως και 600.000 «εκκαθαριστές», που συμμετείχαν σε επιχειρήσεις πυρόσβεσης και καθαρισμού, εκτέθηκαν σε υψηλές δόσεις ακτινοβολίας. Με βάση τις επίσημες εκθέσεις, σχεδόν 8.400.000 άνθρωποι στη Λευκορωσία, τη Ρωσία και την Ουκρανία εκτέθηκαν στην ακτινοβολία.

Περίπου 155.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα εδαφών στις τρεις χώρες μολύνθηκαν, που είναι σχεδόν το ήμισυ του συνολικού εδάφους της Ιταλίας. Οι γεωργικές εκτάσεις που καλύπτουν περίπου 52.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, που είναι μεγαλύτερες από το μέγεθος της Δανίας, είχαν μολυνθεί με καίσιο-137 και στρόντιο-90, με ημιζωή 30 ετών και 28 ετών αντίστοιχα. Σχεδόν 404.000 άνθρωποι επανεγκαταστάθηκαν, αλλά εκατομμύρια συνέχισαν να ζουν σε ένα περιβάλλον όπου η συνεχιζόμενη υπολειμματική έκθεση δημιούργησε μια σειρά από δυσμενείς επιπτώσεις.

Δεν δημοσιεύθηκαν αναφορές μέχρι την τρίτη ημέρα μετά την έκρηξη του Τσερνόμπιλ. Στη συνέχεια, οι σουηδικές Αρχές συσχετίζουν έναν χάρτη αυξημένων επιπέδων ακτινοβολίας στην Ευρώπη με την κατεύθυνση του ανέμου και ανακοίνωσαν στον κόσμο ότι ένα πυρηνικό ατύχημα είχε συμβεί κάπου στη Σοβιετική Ένωση.

Πριν από την ανακοίνωση της Σουηδίας, οι σοβιετικές Αρχές διεξήγαγαν επείγουσες επιχειρήσεις πυρόσβεσης και καθαρισμού, αλλά είχαν επιλέξει να μην αναφέρουν πλήρως το ατύχημα ή την κλίμακα του. Καμία καθιερωμένη νόμιμη Αρχή δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αμέσως την κατάσταση και να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: Είναι ασφαλές να φύγετε από το σπίτι; Είναι ασφαλές να πίνετε νερό; Είναι ασφαλές να τρώτε τοπικά προϊόντα;

Η έγκαιρη επικοινωνία προστατευτικών μέτρων θα επέτρεπε επίσης πιθανότατα στον πληθυσμό να αποφύγει την έκθεση σε ορισμένα ραδιονουκλεΐδια, όπως το ιώδιο 131, που είναι γνωστό ότι προκαλούν καρκίνο του θυρεοειδούς. Η πρόωρη εκκένωση θα βοηθούσε τους ανθρώπους να αποφύγουν την περιοχή κατά την περίοδο που το ιώδιο 131 είναι το πιο επικίνδυνο, 8-16 ημέρες μετά την απελευθέρωση.

Οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και στα ζώα

Τα Ηνωμένα ‘Έθνη έχουν χαρακτηρίσει την καταστροφή στο Τσερνόμπιλ ως «τη μεγαλύτερη περιβαλλοντική καταστροφή στην ιστορία της ανθρωπότητας».

Η ποσότητα ραδιενέργειας που απελευθερώθηκε στην ατμόσφαιρα είναι σχεδόν 200 φορές μεγαλύτερη από τη ραδιενέργεια που απελευθερώθηκε από τις δύο ατομικές βόμβες του Ναγκασάκι και της Χιροσίμα μαζί.

• Το Πριπιάτ, η κοντινότερη πόλη, εκκενώθηκε δύο ημέρες μετά την καταστροφή. Σε αυτό το διάστημα πολλοί άνθρωποι είχαν ήδη εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας.
• Η ραδιενεργή βροχή έφτασε μέχρι την Ιρλανδία. Η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Ρωσία ήταν οι χώρες που επηρεάστηκαν περισσότερο, αφού απορρόφησαν το 63% της ρύπανσης από το ατύχημα.
• Τα ζώα που ζουν μέσα στην αποκλεισμένη ζώνη 30 χιλιομέτρων γύρω από το Τσερνόμπιλ έχουν υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας, αυξημένες γενετικές μεταλλάξεις και χαμηλό ποσοστό γεννήσεων.
• Θα περίμενε κανείς ότι οι αντιδραστήρες του Τσερνόμπιλ θα έκλειναν αμέσως μετά το ατύχημα, όμως οι υπόλοιποι τρεις αντιδραστήρες του εργοστασίου λειτούργησαν άλλα 13 χρόνια.
• Υπάρχει ακόμα ραδιενεργό υλικό σε μια τσιμεντένια σαρκοφάγο, που όμως πλέον καταρρέει, και χτίστηκε πάνω από τον αντιδραστήρα μετά το ατύχημα. Ένα καινούριο περίβλημα χτίζεται πάνω από τη σαρκοφάγο, αλλά η προστασία του θα διαρκέσει μόνο 100 χρόνια.
• Το δάσος κοντά στο σημείο της καταστροφής ονομάζεται «Κόκκινο Δάσος», επειδή τα υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας σκότωσαν τα δέντρα και κάλυψαν μεγάλες εκτάσεις με το έντονο κόκκινο χρώμα του νεκρού πεύκου.
• Το Πριπιάτ συνεχίζει να έχει υψηλά επίπεδα ρύπανσης και θα παραμείνει εγκαταλελειμμένο, αφού το πλουτώνιο χρειάζεται περισσότερα από 24.000 χρόνια για να μειωθεί η έντασή του μόλις στο μισό.
• Το Τσερνόμπιλ επηρεάζει όλες τις πλευρές της ζωής των ανθρώπων στις περιοχές που έχουν ρυπανθεί. Η ραδιενέργεια είναι στο φαγητό που τρώνε, στο γάλα και στο νερό που πίνουν, στα σχολεία, στα πάρκα και στις παιδικές χαρές όπου παίζουν τα παιδιά τους, στα ξύλα που καίνε για να ζεσταθούν.

Πηγές: ΑΠΕ - ΜΠΕ, https://www.epa.gov, https://www.abc.net.au , greenpeace.org/greece