Τη μοναδική, μέχρι σήμερα, αυτή μαρτυρία αποτυπώνει ένας αγγειογράφος, γνωστός συμβατικά ως ο Ζωγράφος της Κλινικής, που έζησε πριν από την εποχή του Ιπποκράτη και έχει θεωρηθεί μαθητής του ζωγράφου Μάκρωνα.
Πού, δηλαδή, συνίσταται η μοναδικότητα του αγγείου; «Το σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι ο αρύβαλλος Peytel αποτελεί στην ουσία τον μοναδικό προ-ιπποκρατικό εικονογραφημένο 'κανόνα' λειτουργίας ιατρείου ο οποίος, με ιδιαίτερη έμφαση στη λεπτομέρεια, καταγράφεται αργότερα και αποτυπώνεται σε έργα της λεγόμενης Ιπποκρατικής Συλλογής, ενός συντάγματος δηλαδή πραγματειών που αφορούσαν στην ιατρική πρακτική και επιστήμη. Το αγγείο διακρίνεται για δύο ιδιαιτερότητές του: το σχήμα του και την εικονιστική διακόσμηση που φέρει στη ζώνη της κοιλιάς. Ως προς το σχήμα, είναι σχετικά σπάνιο να συναντάται σφαιρικός αρύβαλλος στην Αττική, σχήμα -και εν γένει αγγείο- που επιχωριάζει επί το πλείστον στην Κόρινθο κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. Όσον αφορά στην εικονιστική διακόσμηση, το αγγείο ξεχωρίζει τόσο για την ερυθρόμορφη τεχνική του, όσο και για την ιστορική συμβολή του στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Αθηναίων, αποτελώντας τη μοναδική μέχρι σήμερα εικονιστική μαρτυρία ενός ενεργού και δραστήριου αθηναϊκού ιατρείου», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Μανόλης Στεφανάκης, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Ο κ. Στεφανάκης, μαζί με τον γιατρό Γεώργιο Σαμώνη, ομότιμο καθηγητή Παθολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, έγραψαν το επιστημονικό άρθρο «Ο αρύβαλλος Peytel και η "Ιπποκρατική ιατρική" πριν τον Ιπποκράτη» που μαζί με πολλά ακόμα πρωτότυπα επιστημονικά κείμενα δημοσιεύονται στον τιμητικό τόμο για τον καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη με τίτλο «Πολύτροπος».
Αρύβαλλος Peytel και ιατρική πρακτική
Ποιες πληροφορίες για την ιατρική της πρώιμης κλασικής περιόδου μας δίνει το καταπληκτικό αυτό αγγείο; Τι από αυτά συστηματοποιήθηκαν με τον Ιπποκράτη λίγες δεκαετίες αργότερα, αλλά και τον 2ο αι. μ.X., από τον Γαληνό; «Μέσα από την εικονογράφηση του αγγείου ο ζωγράφος προσεγγίζει με στοιχειώδη, αλλά σαφή τρόπο, ζητήματα όπως ο χώρος και η επίπλωση του ιατρείου, η θέση και η στάση του ιατρού, το ήθος και η αμοιβή του, η στάση του ασθενούς, η επίδεση τραύματος -με έμμεση αναφορά στην πρακτική της φλεβοτομής και της χρήσης αιματηρών σικυών (βεντουζών)-, καθώς και η ιδιαίτερη περίπτωση της αχονδροπλασίας, μιας γενετικής διαταραχής που αποτελεί την πιο κοινή μορφή νανισμού. Όλα αυτά, και φυσικά πάρα πολλά ακόμη στοιχεία της ιατρικής πρακτικής, συστηματοποιήθηκαν και περιγράφτηκαν από τον Ιπποκράτη και τη Σχολή του αργότερα, στα έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής, και κυρίως στις πραγματείες "Κατ' Ἰητρεῖον", "Περί Φύσεως του Ανθρώπου", "Περὶ ἄρθρων και Αφορισμοί", που φέρονται να συντάχτηκαν κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ., και στις υστερότερες (ελληνιστικές-ρωμαϊκές;) πραγματείες "Περὶ Ἰητροῦ" και "Παραγγελίαι"», απαντά στο ο καθηγητής. Και συνεχίζει: «Είναι αμέτρητα τα ιατρικά ζητήματα, τα ιατρικά προβλήματα και οι ιατρικές συμβουλές και πρακτικές που εμπεριέχονται στην Ιπποκρατική Συλλογή, η οποία αποτελείται από ένα σύνολο 60 ιατρικών πραγματειών, που τείνουν να αποδίδονται στον Ιπποκράτη. Ωστόσο, από την αρχαιότητα ήδη υπάρχει διαρκής συζήτηση για να καθοριστεί ποια από αυτές τις πραγματείες είναι πραγματικά δική του και, σήμερα, γνωρίζουμε ότι λιγότερο από το ένα τρίτο της Συλλογής γράφτηκε από αυτόν ή τους στενούς μαθητές του τον 5ο-4ο αι. π.Χ., ενώ πραγματείες προστίθενται στη Συλλογή μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Ο Γαληνός, ο Περγαμηνός, στον οποίο αναφερθήκατε, ήταν ο δεύτερος σπουδαιότερος Έλληνας ιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη και είναι ο άνθρωπος που προήγαγε και συστηματοποίησε την ιπποκρατική ιατρική ακόμη περισσότερο, με εμπεριστατωμένες μελέτες -σώζονται περίπου 100 σήμερα- τόσο στο σύνολο της ιατρικής πρακτικής, όσο και στη φαρμακολογία. Μάλιστα, καθώς θεωρείται και ο πρώτος φαρμακολόγος της αρχαιότητας, αποκαλείται και 'πατέρας της φαρμακευτικής'».
Η ιδιαιτερότητα του θέματος, των λεπτομερειών και της παραστατικότητας του αρυβάλλου Peytel τράβηξαν το ενδιαφέρον του κ. Στεφανάκη εδώ και χρόνια αφού, όπως μας πληροφορεί, κάθε ακαδημαϊκό έτος την παρουσιάζει και την αναλύει στους φοιτητές του στο μάθημα της αρχαίας ελληνικής κεραμικής και αγγειογραφίας, που είναι από τα αγαπημένα του αντικείμενα. Τη μεγαλύτερη ωστόσο έμπνευση και πρόκληση να ασχοληθεί σε βάθος με το εν λόγω αγγείο την άντλησε από τον συν-συγγραφέα και αγαπητό φίλο του, Γεώργιο Σαμώνη. «Ο Γιώργος Σαμώνης είναι ογκολόγος και λοιμωξιολόγος, ομότιμος καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Πέρα από εξαιρετικός ιατρός, έχει απίστευτες γνώσεις για την αρχαιότητα, είναι άριστος γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και της κλασικής γραμματείας και έχει στο παρελθόν αρθρογραφήσει σχετικά με θέματα αρχαίας ελληνικής ιατρικής σε διεθνή ιατρικά περιοδικά. Καθώς και οι δυο μας τυγχάνουμε φίλοι του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη, αποφασίσαμε να συμμετέχουμε στον τιμητικό τόμο για τον καθηγητή με μια επιστημονική εργασία που θα μας ενδιέφερε και τους δύο και όπου φυσικά θα μπορούσαμε να συμβάλλουμε από κοινού στην έρευνα και τη συγγραφή. Κάπως έτσι φτάσαμε να επανεξετάσουμε την περίπτωση του αρυβάλλου Peytel και να τον δούμε ολιστικά. Από το σχήμα και τη διακόσμησή του μέχρι την κάθε πληροφορία που θα μπορούσε να μας δώσει για την… Ιπποκρατική ιατρική σε μια εποχή πριν τον Ιπποκράτη», σημειώνει ο καθηγητής για το αγγείο που ονομάστηκε Peytel από τον Joanny Benoît Peytel, πλούσιο Γάλλο επιχειρηματία και μεγάλο συλλέκτη έργων τέχνης του Παρισιού (1844-1924), ο οποίος δώρισε πολλά έργα τέχνης και μια πολύτιμη συλλογή ανατολίτικων αντικειμένων, ανάμεσά τους και τον εν λόγω αρύβαλλο, στο Μουσείο του Λούβρου.
Η κεραμική τέχνη στις αρχές του 5ου αι. π.Χ.
Εκτός από τις ανεκτίμητες πληροφορίες για την ιατρική του παρελθόντος, το συγκεκριμένο αγγείο είναι σημαντικό και για άλλους λόγους. «Μας δίνει πληροφορίες τόσο για την κεραμική τέχνη -σας ξαναθυμίζω ότι το σχήμα του είναι σπάνιο για την Αθήνα της εποχής- αλλά κυρίως για την αγγειογραφία και την εξέλιξη της ερυθρόμορφης τεχνικής στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Πρόκειται για μία περίοδο που περνούμε από μία τεχνοτροπική φάση που στην αρχαιολογία ονομάζουμε Ώριμο Ύστερο Αρχαϊκό Ερυθρόμορφο Ρυθμό, στο Πρώιμο Κλασικό Ύφος. Μία περίοδο κατά την οποία οι αγγειογράφοι εξειδικεύονται σε συγκεκριμένα σχήματα αγγείων και, πλέον, εκείνοι που κοσμούν μικρά κλειστά αγγεία, όπως είναι και ο αρύβαλλός μας, αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία καλλιτεχνών. Προτιμούν την κομψή και με λεπτότητα σχεδίαση από τη ρωμαλέα απόδοση, πειραματίζονται με την απόδοση του βάθους, τη στάση των μορφών, τη φυσική απόδοση των χειρονομιών και την έκφραση συναισθημάτων, επηρεασμένοι μάλλον από τη Μεγάλη Ζωγραφική (τοιχογραφία και πινακογραφία), όπως αυτή εξελίσσεται στην Αττική στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Επίσης, το θεματολόγιο των αγγειογράφων αυτή την περίοδο γίνεται πιο πλούσιο με ιδιαίτερη προτίμηση στις σκηνές καθημερινής ζωής (συμπόσια, αθλητικές σκηνές, σκηνές διδασκαλίας κ.ά), αλλά και σε πρωτότυπες μυθολογικές σκηνές. Σε αυτό το πνεύμα φαίνεται ότι κινείται και η τέχνη του Ζωγράφου της Κλινικής, ο οποίος φιλοτεχνεί τη μοναδική αυτή σκηνή καθημερινής ζωής, επηρεασμένος από το έργο του μεγάλου κυλικογράφου και δασκάλου του, Μάκρωνα», επισημαίνει ο Μ. Στεφανάκης, αναφερόμενος στη συμβατική ονομασία που δόθηκε στον ανώνυμο καλλιτέχνη της περιόδου 480-450 π.Χ., του οποίου το πιο γνωστό ή ενδιαφέρον έργο αφορά στην παράσταση μιας αθηναϊκής κλινικής. «Χάρις στο ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος του μπορούμε να ομαδοποιήσουμε και να του αποδώσουμε έναν αριθμό αγγείων της εποχής. Με βάση τα ίδια τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά ο Ζωγράφος της Κλινικής έχει θεωρηθεί μαθητής του ζωγράφου Μάκρωνα (περ. 500-480 π.Χ.), αγγειογράφου που ειδικευόταν στις κύλικες», προσθέτει ο καθηγητής.
Υπάρχουν κι άλλες σκηνές με εξαιρετικές λεπτομέρειες από την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων που έχουν αποτυπωθεί σε αγγεία, όπως τα δυο παραδείγματα, σχεδόν σύγχρονα του αρυβάλλου Peytel, που αναφέρει ο καθηγητής Στεφανάκης: Το πρώτο αφορά τη σκηνή από το εργαστήριο ενός χαλκοπλάστη από τον λεγόμενο Ζωγράφο του Χυτηρίου, όπως αυτή έχει αποτυπωθεί σε μια κύλικα, και το δεύτερο τη σκηνή που ζωγράφισε, επίσης σε κύλικα, ο αττικός αγγειογράφος και αγγειοπλάστης Δούρις, ο οποίος αποδίδει εξαίσια ένα σχολείο των πρώτων δεκαετιών του 5ου αι. π.Χ. Και τα δυο αγγεία σήμερα βρίσκονται στο Βερολίνο. Πόσες όμως απεικονίσεις, έστω και μεταγενέστερες, έχουμε από ένα ιατρείο της αρχαιότητας; «Ανάλογη περίπτωση ιατρείου δεν είναι μέχρι σήμερα γνωστή, στην τέχνη του 5ου αι. π.Χ. τουλάχιστον. Ίσως ό,τι πιο κοντινό σε αυτό είναι ο εσωτερικός χώρος νοσηλείας, το εγκοιμητήριον, ο οποίος, όμως, θα εμφανιστεί για πρώτη φορά γύρω στο 400 π.Χ. περίπου, στο αναθηματικό ανάγλυφο από το Ασκληπιείο του Πειραιά (στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά). Εδώ το μόνο στοιχείο που δείχνει ότι η "θαυματουργή" θεραπεία λαμβάνει χώρα σε εσωτερικό χώρο είναι η ύπαρξη κλίνης πάνω στην οποία η κοιμώμενη ασθενής δέχεται την επέμβαση του Ασκληπιού, τον οποίο συνοδεύει η Υγεία. Στο αριστερό άκρο της πλάκας απεικονίζονται οι τρεις συγγενείς της ασθενούς, αναθέτες τους γλυπτού. Λίγες δεκαετίες αργότερα, στο μαρμάρινο ναόσχημο αναθηματικό ανάγλυφο του 360 π.Χ. περίπου, από το ιερό του Αμφιάραου στον Ωρωπό (στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), η σκηνή θεραπείας του ώμου του Αρχίνου από τον Αμφιάραο διαδραματίζεται επίσης σε εσωτερικό χώρο. Πέραν του γεγονότος ότι το έργο συνδυάζει την "εκλογικευμένη" ιατρική πρακτική και τη "θαυματουργή" θεραπεία, η παράσταση δίνει στοιχεία εσωτερικού εγκοιμητηρίου, όπου ο ασθενής κοιμάται πάνω σε κλίνη», απαντά κ. Στεφανάκης,
Η δημόσια υγεία στην αρχαιότητα
Η συζήτηση με τον κ. Στεφανάκη περιστρέφεται και γύρω από τη δημόσια υγεία με το ερώτημα να είναι ξεκάθαρο: Υπήρχε … ΕΣΥ στην αρχαιότητα;
«Ναι. Είναι γνωστό τόσο από την αρχαία ελληνική γραμματεία, όσο και από επιγραφές ότι υπήρχε "δημόσιο" σύστημα υγείας στις ελληνικές πόλεις κράτη με δωρεάν παροχή ιατρική περίθαλψη, με τα περισσότερα στοιχεία να αφορούν, όπως είναι αναμενόμενο, στην αρχαία Αθήνα. Εδώ ξέρουμε ότι 'δημόσιος χειρουργός' ήταν αιρετός, εκλέγονταν με δημόσιες διαδικασίες, μέσω δηλαδή άμεσης ψηφοφορίας από τους πολίτες και μάλιστα έπρεπε να ρητορεύσει και να πείσει τους ψηφοφόρους του για την αξιοσύνη του. Πρόσφερε ιατρικές υπηρεσίες χωρίς πληρωμή, αλλά ως δημόσιος ιατρός λάμβανε μισθό από την πόλη. Δεν γνωρίζουμε το ύψος των ιατρικών αμοιβών στην κλασική Αθήνα, το ετήσιο ύψος του μισθού κατά την κλασική εποχή εκτιμάται περίπου στις 500 αργυρές δραχμές, ποσό καθόλου ευκαταφρόνητο», λέει ο καθηγητής και διευκρινίζει: «Η δημόσια ιατρική περίθαλψη δεν ήταν βέβαια αθηναϊκή εφεύρεση, καθώς σύμφωνα με τη νομοθεσία του Χαρώνδα, από την Κατάνη της Σικελίας, ήδη από β' μισό 7ου αι. π.Χ., όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες έπρεπε να δέχονται τις φροντίδες ιατρού αμειβομένου με δημόσια έξοδα. Οι πόλεις φαίνεται ότι μπορούσαν να αποκτήσουν φημισμένους τέτοιους ιατρούς, οι οποίοι απολάμβαναν ειδικών προνομίων. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του ιατρού Δημοκήδη, που έφυγε από τον Κρότωνα στο β΄ μισό του 6ου π.Χ. αιώνα για να εργασθεί ως δημόσιος ιατρός στην Αίγινα με ετήσιο μισθό 1 τάλαντο. Οι Αθηναίοι ύστερα από λίγο καιρό του προσέφεραν σχεδόν τα διπλά, 100 μνες για να εργασθεί στην πόλη τους. Τελικώς, όμως, τον κέρδισε ο Πολυκράτης της Σάμου προσφέροντας δύο ολόκληρα τάλαντα, ενώ αργότερα ο Δαρείος της Περσίας φέρεται να τον πλήρωσε με χρυσούς δαρεικούς. Αντίστοιχα μεγάλες αμοιβές (πολλά τάλαντα) φέρονται να προτείνονται στον Ιπποκράτη από τον Πέρση Βασιλιά και τους Αβδηρήτες (10 τάλαντα) στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ., προτάσεις όμως που ο μεγάλος ιατρός απέρριψε. Οι δημόσιοι ιατροί ήταν παρόντες σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις, όπως σε γιορτές και κυρίως σε αθλητικούς αγώνες ώστε να μπορούν άμεσα να περιθάλψουν αποχωρούντες με τραυματισμό αθλητές, ενώ είχαν και ειδικά καθήκοντα όπως την ιατρική επίβλεψη των ομάδων των Εφήβων κατά την περίοδο της στρατιωτικής τους εκπαιδεύσεως και θητείας. Ακόμη και οι σκλάβοι ήταν ενταγμένοι στο πρόγραμμα ιατρικής βοήθειας, για τους οποίους ο κύριός τους έπρεπε να πληρώσει έναν ειδικό φόρο, "τα ιατρικά" Τόσο σημαντική ήταν η συμβολή των ιατρών στη ζωή των πόλεων που πολλές φορές οι πόλεις, σε αναγνώριση της προσφοράς τους, τους τιμούσαν με δώρα, τόσο υλικά, όσο και δώρα τιμής, όπως η πολιτογράφηση και τιτλοδοσία, όπως "πρόξενος" ή "ευεργέτης"».
Η κληρονομιά του Ιπποκράτη
Επιστρέφοντας στο σήμερα, τι μπορούμε να πούμε ότι μας έχει κληροδοτήσει η αρχαία ιατρική, πέρα από την ηθική; «Η ιατρική ηθική είναι ίσως περισσότερο γνωστό κληροδότημα του Ιπποκράτη. Ο όρκος του, με τις βασικές αρχές δεοντολογίας και ηθικής των ιατρών, αποτελεί και σήμερα οδηγό για τις ίδιες αξίες και έχει καθιερωθεί διεθνώς ως όρκος των νέων ιατρών, αποδεικνύοντας την παγκοσμιότητα και διαχρονικότητα του ιπποκρατικού ιδεώδους. Σε πρακτικό, τώρα, επίπεδο ο Ιπποκράτης ήταν εκείνος που άνοιξε τον δρόμο ώστε οι ιατροί να ερευνούν την κατάσταση της υγείας και την ασθένεια, χρησιμοποιώντας τη λογική και την παρατήρηση. Η ιπποκρατική ιατρική γνώση και πρακτική που συμπυκνώθηκε και παραδόθηκε στις επόμενες γενιές με τη μορφή των 60 συγγραμμάτων της Ιπποκρατικής Συλλογής, που σας ανέφερα και πριν, αποτέλεσε τη βάση για την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και σε πάρα πολλά σημεία της είναι ορθή και αξιόπιστη μέχρι σήμερα», υπογραμμίζει ο κ. Στεφανάκης δίνοντας συγχρόνωςμερικά πρακτικά παραδείγματα του τι πρέσβευε ο Ιπποκράτης ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τα λεγόμενά του.
«Η έννοια της κλινικής παρατήρησης, καταρχάς, προέρχεται από το έργο του Ιπποκράτη. Πριν από οποιαδήποτε διάγνωση ή εφαρμογή θεραπείας, οι ιπποκρατιστές ιατροί όφειλαν να εξετάσουν τον ασθενή πολύ προσεκτικά και να "ακούσουν" τα λεγόμενά του. Το "ακούω προσεκτικά τον ασθενή" αντιστοιχεί στη σημερινή λήψη του ιατρικού ιστορικού ασθενούς. Επίσης, η "παρατήρηση", η σημερινή δηλαδή κλινική εξέταση του ασθενούς, όφειλε να πραγματοποιείται με όλες τις αισθήσεις και τη λογική του ιατρού. Το σώμα του ασθενούς έπρεπε να αποτελεί αντικείμενο έρευνας με την όραση, την ακοή, την αφή, την όσφρηση και τη γεύση, ώστε με την παρατήρηση του ορατού να γίνεται ανασύνθεση του αόρατου. Αυτό ισχύει και σήμερα, αν και με την εξέλιξη της ιατρικής τεχνολογίας έχει σε έναν βαθμό ατονήσει και υποκαθίσταται συχνά από όργανα (στηθοσκόπιο, υπέρηχους, αξονικές κ.λπ.). Έτσι, ο συγγραφέας του "Προγνωστικού" της Ιπποκρατικής Συλλογής έχει αποδειχτεί ένας έξοχος παρατηρητής, ενώ καθιερώθηκαν όροι και αξιώματα, όπως το "Ιπποκράτειο προσωπείο", η "πληκτροδακτυλία", η "καρφολογία-κροκυδισμός" κ.ά., ικανά να καταδείξουν την τέχνη της παρατήρησης του ασθενή με το μάτι, και τα οποία εξακολουθούν και σήμερα να θεωρούνται θεμελιώδη στη διάγνωση ασθενειών».
Εκτός από τις αισθήσεις, οι ιπποκρατιστές γιατροί χρησιμοποιούσαν και άλλα μέσα. «Όπου οι αισθήσεις δεν επαρκούσαν, οι ιπποκρατιστές γιατροί προσπαθούσαν, ενίοτε και με τη βοήθεια της ανατομής, να αντιστρέψουν το εμπόδιο του αοράτου. Εδώ βρίσκεται και η αρχή της ανατομίας που αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο για τη γνώση της λειτουργίας του σώματος και των οργάνων… Επίσης, η συμβολή του Ιπποκράτη στην εκπαίδευση των γιατρών αντιστοιχεί στη σημερινή "ειδικότητα" καθώς, πέραν από τις γνώσεις γενικής ιατρικής, μερίμνησε και για την εξειδίκευση, τη δημιουργία δηλαδή πολλών ιατρικών ειδικοτήτων όπως, για παράδειγμα, τη νευροχειρουργική, την ορθοπεδική χειρουργική, τη μαιευτική-γυναικολογία και πολλές άλλες. Η ανεύρεση πλήθους χειρουργικών εργαλείων στον αρχαιολογικό ορίζοντα τεκμηριώνουν με σαφήνεια πως οι σπαθομήλες, ο κλυστήρ, οι βελόνες, οι φλεβοτόμοι, τα νυστέρια, η οδοντάγρα, το άγκιστρο, το σαρκολοβίδο, οι συκίαι, η διόπτρα (μητροσκόπιο), ο ενδοδιαστολέας, οι καθετήρες, οι θερμοφόρες, η ιατρική και φαρμακευτική εργαλειοθήκη κ.λπ., τα χειρουργικά εργαλεία που εξέλιξαν και χρησιμοποίησαν οι ιπποκρατιστές ιατροί, αποτελούν τα βασικά χειρουργικά εργαλεία στην εξελιγμένη σύγχρονη μορφή τους», καταλήγει ο καθηγητής Στεφανάκης.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
